Ta hopi importante pa comprende e diferente tiponan di trastorno cognitivo

Pa comprende e mecanismo di salud (neuro)cognitivo, mester por tin conosemento di su origen pa por detecta y posibel trata y of duna guia profesional. E forma di proceder aki ta conta pa tur edad. Trastorno neuro-cognitivo mayor, su origen ta a cosecuencia di un daño of malesa degenerativo den e cerebro.

Aki e funcionamento di e cerebro ta wordo afecta, cual por causa e funcionnan cognitivo bira menos. Hopi biaha no ta facil pa biba cu e condicion aki y tin bes e persona ta wordo poni den un cas di cuido. Sintomanan cognitivo ta mustra riba un reduccion y/of bahamento di entre otro: atencion, pensamento abstracto, idioma, funcionnan ehecutivo, orientacion, memoria, abilidadnan visual, etc. y tur esakinan ta wordo denomina como funcionnan cognitivo.

Di tur e funcionnan aki, e memoria ta un di esunnan mas principal den nos cerebro, cu ta zorg cu nos por funciona bon como ciudadano. Hopi biaha trastornonan cognitivo ta cuminsa tiki tiki, pero ta sigui desaroya te cu e ta afecta e calidad di bida y ta
limita grandemente e abilidadnan di e persona den su bida diario. Atrobe ta hopi importante pa comprende e diferente tiponan di trastorno cognitivo, e posibel causa, y e opcionnan pa tratamento, pa evita di haci un diagnostico eroneo. Algun trastorno cognitivo cu mas bes ta manifesta nan mes, ta entre otro: trastorno neurocognitivo (NCS) antes yama ‘demencia’, trastorno den desaroyo, amnesia, trastornonan cognitivo relaciona cu uso di alcohol/droga etc.

E trastorno neurocognitivo di Alzheimer y esun vascular ta e dos nan mas frecuente. Otro possibel causa ta entreotro: lesion den cerebro, malesa di Parkinson, etc. Trastornonan neurodegenerativo ta resulta semper den degeneracion di grupo di nervionan cu a lo
largo lo muri. Algun ehempel di trastorno degenerativo ta entre otro: Malesa di Parkinson, malesa di Huntington, Pick disease, malesa di Prion (por wordo transmiti), trastorno neurocognitivo frontotemporal, di Alzheimer etc. Si bo conoce un persona cu a desaroya un of otro forma di trastorno neurocognitivo (NCS), ta importante pa bo sa cu e cambionan den e pensamento di e persona ey ta consecuencia di lesion (nan) y malfuncionamento den sierto parti (nan) di e cerebro. Den e casonan aki e persona ey lo mester pasa
un examinacion medico/neurologico pa determina e gravedad y si su condicion ta temporal of permanente.

Algun trastorno neurocognitivo cu por wordo trata efectivamente ta: sierto sorto di depression. Despues cu e depression aki pasa, e chens ta grandi cu e memoria di sucedidonan recien y mas bieu ta recupera, esta si no tin otro condicionnan cu ta hunga un rol patras di cortina. Un trastorno neurocognitivo a consecuencia di infeccion y efecto secundario di medicina por wordo trata y cura, pero no e casonan cu ta causa malesa progresivo y degenerative (p.e. di origen genetico). Na un banda, infeccionnan den cerebro manera syfilis, ‘Lyme disease’, tuberculosis, COVID-19, etc. por causa problema di memoria. Di otro banda, condicionan neurocognitivo por bin tambe door di

Delirium (por ehempel despues di un operacion), durante malesa di infeccion serca sierto ancianonan, den condicion di hipotiroidismo, infeccion urinario, pa menciona algun. E causa di kehonan cognitivo ta bin door di funcionamento deficiente den partinan di e cerebro.
Loke ta yama atencion ora tin keho di memoria ta un reduccion den abilidad(nan) di corda un informacion y/of procesa esaki y/of warda y/of recupera e informacion aki. Hende sa di pensa hopi biaha y mucho lihe cu ora un hende tin problema cu corda, of lubida algo, cu
esaki ta un asina jama “malesa di biehes” of un trastorno neurocognitivo di e tipo Alzheimer. Aki por mira cu mucho lihe ta dicidi di registra e hende aki sin mas na un centro di cuido y trat’e como un hende invalido, hasta tin biaha sin dignidad. Mester enfatisa cu NO ta tur condicionnan cognitivo durante envehecimento necesariamente ta uno neurodegenerativo. Edad halto no ta nifica cu un persona no por funciona mas cognitivamente y cu automaticamente e no ta bal mas y ta “Sin Mente”, manera e palabra anticuá, Demencia” ta pretendé. Hopi di nos lo conoce diferente persona cu edad 65+ cu sa di lubida, y hasta personanan di 80+ vital y cu ta funciona
cognitivamente perfecto y te hasta ainda ta eherce su profesion. Na otro banda tambe tin hende 60- cu ta sufri di condicionnan neurodegenerativo incurabel. Atrobe, NO ta tur condicionnan cognitivo durante envehecimento necesariamente ta uno neurodegenerative y No curable.

COVID-19 y funcionamento cognitivo

E manera cu e virus di ‘SARS-COV-2’ ta afecta e curpa y causa danjo hasta morto, ta causa hopi miedo y angustia. E COVID-19 ta hopi traicionero den su efecto riba e tehido cerebral y e sistema imunologico, special serca sierto grupo di ancianonan. Desde cu e pandemia a cuminsa, e mundo medico tabata ansioso pa scapa bida di hende. No tabata y te ainda no tin tempo pa haci investigacion riba aspectonan neuropsicologico y social cu e pandemia aki ta trece. Te awo e estudionan serio y confiabel ta hopi scars, mas tanto causá door di e distancia fisico y social cu e pandemia aki ta exigi. Esaki ta trece e confiabilidad den e investigacionan den perta.
Sinembargo, estudionan ta raporta cu hopi pashent cu ta positivo y ta wordo trata pa COVID-19, tambe por haya sintomanan neurologico, manera perde abilidad pa hole, delirium, mas ruesgo riba un atake cerebral, etc. Tambe ta wordo raporta cu tin consecuencianan cronico pa e cerebro, entre otro syndrome cronico di cansancio (cu problema di pensa y concentra, dolo y biramento di cabes), syndrome di Guillain Barre (mas tanto trastorno motorico, musculo zwak, tur serca pashent cu ta dependiente di rosea artificial pa consecuencia di ‘SARS-COV-2’). E pregunta ta keda cu si den futuro (sercano) tambe por spera un pandemia, relata na COVID-19 y ‘SARS-COV-2’ cu lo por bai causa condicionan of trastorno (neuro)cognitivo, depresion, psycosomatico, hasta psycosocial, etc.