Cu vacuna bo tin e chens di scapa bo mes, bo sernan stima y yuda bo pais

Tur dia den media ta sali cu ta falta poco pa e vacuna contra e Covid-19 (Coronavirus) yega. Cu un eficiencia di 95% toch tin hende cu ta puntra si ta un bon idea pa tum’e.

E Coronavirus ta tin un impacto devastador ariba henter mundo y ya a mata mas cu 1,5 miyon hende.

Na momento cu e tabata na su nivel di mortalidad mas halto e Coronavirus a mata casi dobel di e cantidad di hende cu a muri di cancer.

Ainda mas pio, e Coronavirus tin un morbilidad cu mayoria malesa cronico. Esey kiermen cu si un pashent ta sufri di cualkier  malesa cronico y e pega cu e Coronavirus esaki ta haci su condicion pio y mas peligroso.

Tin cu ta comenta cu ta apenas 1% di esnan cu haya e Coronavirus ta muri. Esey lo kiermen cu e otro 99% lo sobrevivi.

E informacion aki por ta corecto pero no ta refleha e realidad. Pa cada 1% (1 den 100) cu muri di e Coronavirus:

19% ta wordo hospitalisa

18% tin daño na nan curason pa resto di nan bida

10% lo keda cu daño permanente na nan pulmon.

2% lo experiencia daño neurologico cu lo resulta den debilidad fisico cronico y perdida di coordinacion.

2% lo experiencia daño neurologico cu lo resulta den perdida di funcion cognitivo.

Tambe, a detecta cu esnan cu pega cu Coronavirus por sufri di diferente otro condicion manera impotencia.

Teniendo na cuenta cu esaki ta interesante pa comprende mas di e vacuna contra e Coronavirus.

Na Merca y na Europa, cualkier remedi of vacuna ta pasa door di un proceso di control hopi rigido. Te hasta un proceso rapido, manera esun di e vacuna di e Coronavirus. A tuma hopi luna y a haci prueba di eficacia y safety ariba miles di hende (mas cu 30000) prome cu e la wordo aproba.

E vacuna contra e Coronavirus ta basa ariba un ciencia nobo caminda e code genetico di e virus ta wordo copia y ta traha un proteina similar na dje den forma sintetico. Un fraccion chikito di e code genetico di e Coronavirus, den forma di un proteina, ta wordo inyecta den e curpa. Ora cu inyecta e proteina cu copia di e code genetico, e curpa ta kere cu e proteina ta e virus y ta activa su sistema inmunologico y ta cuminsa traha anticurpa pa bringa loke e ta kere ta virus di berdad. E curpa ta produci suficiente anticurpa pa si acaso despues e persona wordo contagia pa e virus di berdad e persona tin suficiente pa combati e virus y door di esey e persona no ta bira malo.

Normalmente, pa e curpa crea un inmunidad ainda mas fuerte ta duna dos inyeccion di e vacuna. Uno prome y despues di 21 dia uno mas cu ta un “booster” cu ta permiti e curpa di reacciona ainda miho ariba e virus. E vacuna ta cuminsa traha asina cu e wordo inyecta pero ta yega su efectividad maximo 7 dia despues di e di dos dosis.

Mayoria efecto secundario ta leve y ta dura pa un dia. Pa compronde kico ta e efectonan secundario ta bon pa compronde kico ta pasa den e curpa ora cu un virus (cualkier virus, te hasta uno cu ta causa buikgriep) drent’e.

Normalmente nos tur tin bacteria y virus den nos curpa. Na momento cu e cantidad bira mucho grandi, e curpa ta cuminsa tuma accion. Nos curpa pa medio di nos celnan inmunologico ta los un batayon di kimica (cytokines) den nos sanger cu ta stimula nos sistema inmunologico pa ataca e virusnan.

E cytokines ta causa inflamacion cual ta e curpa su forma natural di sanea su mes. E inflamacion aki ta causa e sintomanan cual ta pone nos sinti malo. Algun ehempel ta dolor di cabes, dolor di musculo, dolor di garganta, dolor di weso y dolor di curpa. Bo por reconoce varios di e sintomanan si bo a yega di haya griep of un virus di bariga (buikgriep) y bo curpa cuminsa reacciona. Cada sintoma ta un reaccion di e curpa cu e meta pa purba di deshaci di e virus. Por ehempel nos ta haya kentura cual ta e curpa ta subi e temperatura pa mata e virus. Nos ta tosa, nos nanishi ta core of nos ta nister pa nos deshaci di e virusnan cu ta drenta via nos boca of nanishi. Sacamento of diarea ta e manera cu nos curpa ta saca e virus for di nos sistema digestivo.

Normalmente ta tuma 5 pa 6 dia pa un hende cu ta infecta cu e virus haya e sintomanan pero e por dura te cu 14 dia pa nan cuminsa aparece y por ta leve of pisa.

Persona cu un sistema inmunologico saludabel, nan curpa ta suficiente fuerte pa traha e anti curpanan na momento cu e Coronavirus ataca. Pa otronan, manera por ehempel, hendenan cu tin malesa cronico malesa di curason; malesa di pulmon; malesa den sanger; presion; diabetes; sobre-peso; cancer, e Coronavirus por ta hopi peligroso. Mescos tambe ta conta pa esnan cu nan sistema inmunologico no ta traha bon (HIV) y pashentnan di dialyse.

Ta p’sey ta recomenda pa e grupo aki en particular combina cu esnan cu ta mayor di 60 anja (pero sigur esnan cu ta mayor di 85 anja) pa vacuna mas lihe posibel. Ya cu e mayoria di e mortonan door di Coronavirus ta cay bou di e categoria aki.

Door di e manera cu e vacuna ta wordo traha, e mester wordo teni den un temperatura hopi friu cual ta pone cu e ta un reto grandi pa duna e vacuna. No solamente cu mester di ekipo special cu ta costoso pero tin mester di personal cu sa con pa atende cu remedi friu. E tempo cu e vacuna ta keda bon ta hopi cortico y un coördinacion minucioso ta importante.

Segun expertonan unabes cu 70-80% di e poblacion tin e anticurpanan di e Coronavirus (herd immunity) e pandemia ta termina. Esaki por ta sea cu nan a haya e virus via di contagio of a haya e vacuna. Esaki ta pone cu e virus no ta presente den suficiente hende pa por sigui contagia mas hende y e pandemia ta yega su fin.

Ta wordo menciona diferente manera cu esnan cu ya tin e anticurpa lo por wordo identifica (sea cu nan a haya e virus of e vacuna.) Ta papiando di un paspoort, un carnet of un buki chikito (similar na esun geel/oranje cu hopi aña pasa tabata necesario pa por a biaha pa diferente pais rond mundo). Esaki lo permiti di sa e status di cada persona.

Tin diferente strategia di ken lo haya e vacuna prome. Na Belgica, por ehempel, nan lo cuminsa cu residente, staff y personal di centronan di cuido y hospital.

E pensamento general ta cu lo cuminsa prome cu e grupo cu ta traha den salud publico (doctor, verpleegkundige, assistent etc.).

E di dos grupo ta e grupo di halto riesgo incluyendo esnan cu ta biba den cas di anciano, esnan di edad halto of esnan cu tin cualkier problema cronico cu nan salud.

Na diferente pais ta pensando pa e siguiente grupo ta esnan den e industria clave di e pais. Por ehempel pa paisnan cu ta biba di turismo, henter e sector turistico cu tin contacto cu turismo lo ta e proximo grupo pa wordo vacuna.

Te ainda no tin siguridad kico cada gobierno lo haci y cua grupo lo sigui despues. Un teoria poco controversial pero toch interesante ta cu mester vacuna esnan cu ta mas iresponsabel prome. Segun e teoria, tin un grupo cu no ta cuida, cu no ta tene nan mes na ningun regla pa evita contagia. Nan ta representa un 20% di e poblacion pero ta esnan cu ta responsabel pa 80% di e contagio. Door di vacuna nan como un di e prome gruponan e contagio lo por baha cu 80%. Naturalmente lo ta dificil pa logra vacuna e grupo aki ya cu mescos cu nan ta esun cu menos ta tene na regla lo por ta tambe esunnan cu menos ta preocupa pa bay tuma e vacuna.

E pregunta clave ta keda si ora ta bo beurt pa tuma e vacuna si ta un bon idea pa tum’e. E contesta ta uno basta facil.

Si bo ta cay bou un di e gruponan importante, e ta un bon idea pa bo vacuna mas lihe posibel. Si bo no ta cay bou di e grupo aki, considera cu door di  vacuna abo, bo tin e chens di scapa bo mes, bo sernan stima pero tambe bo ta yuda bo comunidad y e economia.