Transformacion di literatura Arubiano den temp’i Status Aparte

Si den añanan ’30 di siglo 20 e literatura Arubiano tabata consisti pa un gran parti di obranan cu un tema romantico, despues di tempo esaki a desaroya su mes inmensamente. Tabata den e añanan aki cu e prome publicacion di bukinan cu tabata glorifica nos naturalesa y su paisahenan tabata domina. Sinembargo atencion tabata ser presta tambe na nos historia, unda cu autor H.E. Lampe na aña 1932 a saca 2 buki titula: Aruba voorheen en thans y uno na Ingles esta A History of Aruba. Ambos buki tabata basa riba relatonan di Gobierno encuanto e desaroyo na Aruba.  

Tabata den e añanan aki tambe, esta di 1932 – 1946, cu e idioma di literatura  tabata sea Hulandes, Ingles of Spaño. Den esaki por menciona e escritornan H.E. Lampe, José Ramon Vicioso y William Rufus Rings. Di José Ramon Vicioso por relata cu e tabata hopi productivo cu su 5 obranan. Di profesion e tabata un barbero y hunto cu su yiu homber nan tabata tin un barberia den B. van  Veen Zeppenfeldstraat.  Despues di a sali di Sto. Domingo pa establece na Aruba, unda den añanan ’60 e poeta tabata biba den Prinsenstraat na San Nicolas. Y tur diadomingo e tabata frecuenta e actividadnan – manera e tertulia literaria – di Sociedad Bolivariana.

Periodo di transformacion

Den añanan ’60 por mira autornan manera Federico Oduber, Hubert Booi y Ernesto Rosenstand a lanta cabes. Nan a introduci un otro tipo di poesia critico cu ta pone bo pensa, compara cu esnan anterior cu tabata mas di un indole romantico. Sin duda ningun e decada di añanan ’60 tabata tipifica un era di cambio, unda e conformismo a traha luga pa criticismo. Asina tambe na 1967 por a experencia introduccion di un otro pilar di cultura, ora e prome obra teatral – Golgotha – di Lio Booi a keda presenta.

Den e añanan ’70 e desaroyo aki a continua y por a mira caranan nobo riba e plataforma local. Asina nos por mira e.o. Nydia Ecury, Frank Booi, Mario Dijkhoff, Henry Habibe, Velma Mathew y Emilio Lopez Henriquez di cual algun di nan a publica solamente un obra so.  Y bo ta puntra bo mes: Ta di con? Como autor e ta rekeri cu bo mester pasa ora y dianan sinta den un stoel pa skirbi. Ademas bo mester pone bo imaginacion traha pa analisa y proyecta cierto situacionnan. Skirbimento ta rekeri un disciplina grandi, unda bo tin di separa bo mes di e bida cotidiano pa dedica bo mes na skirbi.

Añanan ’80

Na vispera di Status Aparte, esta na aña 1983 nos por visualisa un ola grandi di cara nobo – manera Filomena Wong, Désiree Correa, B. Young Fat – kendenan a sigui construi riba e forma di skirbi poesia y storianan, pero awor cu un tono critico y melancolico. Sinembargo tabata na 1986 cu pa prome biaha nos a mira 5 obra keda publica. Y desde e momento ey e cantidad aki a bira e produccion literario pa Aruba. Esta cu cada pasa 2.4 luna tin un obra nobo riba mercado. E mesun desaroyo aki a continua den añanan ´90 cu autornan manera Jossy Tromp, Tico Croes y Frank Williams. Solamente nos forma di skirbi a keda mara na un realismo unda no tin luga pa ficcion.   

Cu e celebracion anual di Dia di Himno y Bandera, un proceso di conscientisacion a tuma luga y a resulta den publicacionnan di un indole historico. Asina desde e millenio nobo nos por tuma nota di obranan manera: Perseverancia, M. Christiaans(2002), Bart Bremo, un pirata, bucanero o…un comerciante, T. Kock (2004), E schutter, M. Christiaans (2010),  Trabou a habri na Cuba, J.M. Donata (2012), Registro di esclavo 1840-1865, R. Arends (2015), E negoshi di coffie, B. Romero (2016), De geschiedenis van Aruba tot 1816, A. Martis (2018), Vietnam den Steenweg, Imgrard Frans (2024). Pa no lubida esnan di Segunda Guera mundial di Dufi Kock.

Temanan

Mayoria di e obranan di ficcion den un novela of poesia cu a keda publica te awor ta sali for di un caso of tema, unda e autor ta conta di un situacion cu e mes of un conoci a pasa aden. Ya pa basta tempo nos por señala bou di e autornan Arubiano biba den exterior, cu nan ta sali di un sucedido unda cu e protagonistanan ta Arubiano. Pues no mas cu e ta tuma luga na Aruba, pero na otro parti di mundo den cual nos Caribeñonan ta figura. Y den esey ta solamente cierto parti – manera por ehempel cierto custumber, un manera di papia of un pensamento – ta haci bo pone un link cu Aruba. 

Contento nos mester ta cu por fin nos ta mira algun biografia encuanto cierto personanan conoci den comunidad ta sali publica. Hopi lo pensa pa skirbi un biografia ta mucho trabou, pero pa haci un investigacion, pa controla e datonan y sigui e logica di un desaroyo unda mester interpreta un ke otro, berdad ta rekeri tempo.

Of si nos tuma e cuentanan cortico di Joe Fortin, no solamente esakinan ta refleha un parti di nos historia pero ta rebiba alabes cierto recuerdonan. Pues Aruba a conoce diferente autor cu den tempo cada un a sa di contribui na nan manera na forma e literatura Arubiano. E ultimo aki ta algo cu nos mester preserva y etala via nos biblioteca, librerianan y encuentronan literario.  

Infrastructura

Den mi investigacion a sali na cla cu mayoria di e escritornan ta prefera por ehempel di publica na Papiamento. Esaki aunke no ta tur ta ricibi un yudansa financiero. Den e investigacion a wak tambe con leu e clima cultural-politico a of ta contribui na e desaroyo di literatura. Akinan mester ta un poco cauteloso, debi cu e factornan cu ta hunga un papel no tur ora por keda determina. Solamente por bisa cu ta depende di e gobierno cu ta sinta, tin un cierto fondo cu ta yuda e autornan. Un ehempel di esaki ta e fondo di Unoca cu tabata yuda autornan cu nan buki. Lastimamente ta un grupito so cu conoce e trayectorio con pa yega na subsidio, por a haci bon uzo di esaki. Nos no mester exclui e posibilidad cu den futuro lo tin otro gruponan cu tambe lo ke publica y cu nan tambe mester tin acceso na e fondonan aki. 

Durante aña nos por mira cu tin mas y mas persona a bay ta contribui na e sector literario. No solamente tin mas docente cu ta dunando un tayer di skirbimento of sea riba un tereno specifico manera di un novela basa riba horor.

Por bisa cu cada genero ta rekeri un otro estilo di skirbi y un variacion di tema. Si antes autornan por a dispone solamente di un grupo di corectornan pa coregi nan trabou, awendia tin mucho mas posibilidad pa sigui crece. Loke si ta haci falta ta un fondo cu ta yuda e autor pa publica su obra. Den esaki ta bon pa yega na un forma di cooperacion cu e instancia Fonds voor de Letteren na Amsterdam, pa yuda cu financiamento di buki.

Huridicamente lo mester adapta e alcance di e Ley cu normalmente ta Hulanda pa Reino Hulandes.  Indudablemente nos por conclui cu introduccion di Status Aparte no solamente a duna e pueblo un propio cara y curason, pero pa dispone di un consenshi cultural, lo mester introduci Literatura como materia na scol. Literatura ta e alma di un sociedad.

Quito Nicolaas