Demencia: Ta poco poco tur cos ta paga

Demencia ta un topico actual. Tin hopi desaroyo pa loke ta e parti clinico y cientifico. Hopi publicacion di investigacion pa purba para of al menos mitiga e desaroyo di demencia den su diferente facetanan. Tambe di e forma con pa trata un persona cu demencia, no solamente medicamente, sino tambe socialmente.

Ami kier simplemente drenta, of al menos purba drenta, den e personalidad di e persona demente. Den kico e ta sinti, con e ta experencia e proceso, su angustianan, su dudanan, su anhelonan y tambe, si, tambe su momentonan di goso y alegria. Tur hende di un manera of otro ta cera conoci cu demencia. Ami tambe a cera conoci cu demencia hopi di cerca. Deliberadamente mi ta uza e expresion ‘cera conoci’ y no ‘wordo confronta cu’. No ta solamente e doño di curpa, esta e persona cu ta desaroya demencia ta pasa den un proceso grandi di cambio, pero tur hende rond di dje. Mi ta haya importante pa comparti esaki cu e lesado, pasobra
e contenido por ta reconocibel pa hopi hende, sin cu e mester tin relacion directo cu un persona of famia specifico.

Ta poco poco mi bela ta paga.

Ta unda mi a laga mi yabi? Mi ta cera wowo pa concentra. Mi ta mira e yabi, pero mi no por distingui na unda e ta. Cana bay bek y haci henter e movemento di nobo. Nada. Ay caramba, mi bista ta cay riba mi auto parkeer dilanti cas. Kens berdad! Unda mas cu den mi auto. Alivio! Mi ta laga e yabi den auto pa mi no perd’e. Masha dia mi ta sinti manera algo ta tik cortico den mi cabes, duna mi un tiki dolor cu ta pasa lihe. Mi mester bay check cu dokter. Laga mi pura pa mi bay reunion, ta casi dos or caba. Con por ta? Niun hende no a yega ainda, anto ami a pensa cu mi ta laat. Porta ta na lock ainda, ya ta dies pasa di dos caba, con por ta?

E hendenan aki si ta desformal. Pa colmo nan tin curashi di yama mi ‘cinc’or’ pa puntra mi ta na unda mi a keda. Unda mi por keda si e reunion tabata poni pa dos or y niun hende no a presenta? Cansa mi! Mi ta spera cu no tin mucho hende na e pelukeria, awe mi kier corta mi cabey, mi n’ tin cita, pero e señora ta custuma cu mi caba. Ma, no ta den e caya aki mi a bin biaha pasa? Ta con yam’e atrobe? Mi n’ sa paga mucho tino riba nomber di caya, pa colmo aki tin hopi caya sin nomber. Mi tin basta rato ta core rond caba; segun mi mi a pasa un par di biaha den e caya aki. Laga mi bolbe bay na unda mi a drenta den e bario. E porta di cas ta blanco? Berde? Ta ki colo e porta ta atrobe?

Un cos asina simpel cu hende no ta paga tino riba dje. Mi mester bisa e señora pa e pone su nomber riba e heki, ta mas facil. Aha, segun mi esaki ta e caya. Porfin, ta bon mes. No tin niun auto. Porta cera den e calor aki, ta ken por? Dicon e porta ta
cera diasabra, si e sa cu hende ta bin pa corta cabey? Mi ta bay bisa mi rumannan pa no bin mas cerca e señora aki, e ta falso, el a cera porta pa mi. Ata … nan ta tuma parti p’e tambe, nan ta bisa mi cu nan si a haya porta hancho habri te cu nan a haci nan cabey. Tsss, e kensnan, gusta lembe hende, ami si no. Hm, caramba m’a cera mi mes pafo atrobe. Mi ta bay bolbe te ora un hende
yega cas, pa nan no cuminsa chelele na mi cabes ta kico a pasa cu mi ta mas bruha cu nasi goreng ultimo tempo. Masha dia mi ta bisa mi mes cu mi mester cuminsa come miho, no keda traha tur dia te laat, tuma mi pauze merdia pa come.

Pero con? Tin cliente cu ta e ora ey so nan por pasa cerca mi na oficina. Mi ta cumpra diferente pildo pa memoria na e botica banda di mi oficina. Mi ta warda nan den mi lessenaar cer’e na yabi. E sopi di letternan den corant ta bon pa yuda memoria, pero e letternan ta asina chikito cu mi no por lesa nan. Mi ta duna mi ruman henter un stapel cu mi a spaar pa copia scondi den letter grandi pa mi. E ta wak e stapel, hisa cara wak mi sin bisa nada cana bay na e mashin di copia. Mi ta core warda e stapel den un saco prome cu mas hende yega, Asina mi yega cas mi ta cuminsa. E prome ta bay hopi bon, mi ta keda falta 5 palabra so. Despues si e palabranan a cuminsa bira manera liña sin texto, blanco bashi. E cos aki ta cuminsa haci mi nervioso. Mi n’ sa ken pa confia. Mi tin cu bring’e, prome cu tur hende cuminsa mete cu mi y bruha mi cabes di berdad.

Mi ta nota tur cita awo riba e kalender cu hoki grandi den cushina. Mi ta cuminsa marca awe diaranson, e dia cu e mucha muhe ta bin haci cas limpi. Asina mi ta sigui marca e dianan pa tene nan bij. Mi ta skirbi tambe e numbernan di telefon mas conoci. E hokinan ta yena mas y mas. Nan ta zundra cu mi ta mors e kalender, awo no por mira e fechanan di cumpleaños. Mi ta cuminsa marca e cosnan mas importante geel. Mi ta uza berde pa dianan di paga awa, luz y telefon. E kalender ta yena mas y mas, mi ta hinc’e den e lach’i cushina bou di e serbetenan y mi ta colga un nobo. Evita comentario y cherche laf. Mi ta rek wak pafo, mi kier
sali bay cana trempan, movemento tambe ta bon pa mi mente. Mi ta sinti mi straño si, fligi, mi kier rek piki e manchanan blanco for di shelo, nan ta tapa e blauw bunita cla. Riba e kalender mi ta mira un luna rondo. Awe lo ta luna yen? Por ta. Mi cabes
si mi ta sinti yen, mi beis tambe, mi n’ sa con pa splica.

Tin un hende straño ta cana rond den cas. E tin asina un bariga grandi. E ta cana pia habri manera pato moreke, mi n’ ta gust’e, mi n’ ta confi’e, mi ta bay den camber lock e porta. Sigur e ta un ‘peeping Tom’. Net ora mi ta bay baña e ta pasa den gang dilanti di e port’i camber. Mi ta core cu ne, e porco fresco ta bisa mi cu e tambe ta biba den e cas aki. Su cabes no por ta bon, ta ami a soda mata curpa pa por a traha e cas aki y tur loke tin aden. Si mañan e t’ey ainda mi ta yama polis pa sac’e porta afo. Mi ta sali di camber, mi ta lora e serbete rond di mi curpa. Mi ta tapa mi curpa pa e hende cu ta cana rond akiden. At’e, manera mi sali di camber e tambe ta sali di e otro camber. E ta puntra mi si mi a baña. Pasobra e no a tende awa core. Mi ta mand’e di unda cu el a bin. Mi ta cana bay na e telefon pa yama polis, e ta bisa mi cu no mester, e mes ta bay. E kens a bay sin paña. Mañan mi ta
hinca tur su pañanan den un saco tira patras di e heki.

Mi casa ta laat awe. Sigur el a keda dandarea riba caya. Mi kier sa cu ta cu su auto e hende a bay. Siñ’e keda te laat riba caya.
Mi ruman ta bin busca mi pa nos bay desayuna cerca nos tanta. Mi ta stima mi ruman, casi tur caminda nos ta bay hunto. E ta bisa mi cu mi ta nechi bisti. E ta puntra mi si mi pia drechi ta haci dolor, cu mi a bisti un slof y un sapato. Of si tabata dificil pa scoge cua di dos pa bisti. Mi ta splic’e cu ta asina mi kier a bisti. E ta puntra si mi kier pa e bay coy e otro pia di e sapato of di e slof. Mi ta bis’e cu mi no sa. E ta baha di auto bay paden, sali bek. E ta habri e porta di auto na mi banda. E tin un sapato den su man, e sapato ta lombra, e ta bunita. E ta pone e sapato mi dilanti, mi ta bistie. Mi n’ sa ta ken a pone e slof dilanti mi den auto. Mi kier bent’e door di e bentana. Mi ruman ta puntra si mi no kier p’e pon’e den bahul. Mi tanta ta traha dushi desayuno pa nos. Mi ta coy e cop’i koffie pa bebe, e homber sinta mi dilanti ta zundra. Mi ta spanta, mi no sa cua copi ta di mi. Mi a bebe su koffie? Ay
no, mi no a hacie pa malo. Mi ta dun’e e copi bek, cu e tiki koffie cu tin aden. E ta hala su stoel patras, cana bay cu stap grandi sinta den patio. Su desayuno ta keda riba mesa. Mi ta bira wak mi ruman cu a busca mi. Mi no ta compronde, mi ta haya
miedo. Mi tambe ta lanta, mi kier bay djey, mi ta cana bay n’e porta di salida. Mi ruman ta yama mi pa mi ward’e. Mi ta cana bay n’e heki. E ta core bin mi tras. Dushi, nos ta bay dal un ronchi pasa cumpra pastechi. Nos ta hari henter caminda. Mi ruman aki ta loco, canta falso pasa bon.

Mi ta bay dokter cu mi casa y mi nieta. Dokter ta cende un luz riba un cashi. Riba e cashi ta aparece yen di cos cu ami no ta compronde. E ta splica algo di mi cabes, e ta bisa cu e adernan den mi cabes ta cera y no ta pasa oxigeno. Esey ta pone cu mi ta lubida hopi. E ta puntra mi si mi ta compronde. Mi n’ sa si mi ta compronde, ni kico mi mester compronde. E ta bira wak mi casa, mi casa ta puntra si esey no ta bin di tur e alcohol cu mi ta bebe. Dokter ta bisa cu e no ta kere. E shon car’i bom ta bisa dokter pa splica mi nieta. E dokter ta bira splica mi nieta, dun’e varios papel y ta bisa pa nos pasa na e secretaria pa un receta y un cita. E
shon cara serio ta sali bay pafo ta papia den su mes, ami ta cana rond den e sala di espera. Cerca e dokter aki bo haya koffie. Mi ta traha un cop’i koffie, tur e sucu ta plama, un homber ta lanta haci e reki limpi. E ta traha un otro copi koffie pa mi. Pero ami no ta bebe koffie, mi ta laga e copi para. Mi ta sali bay cu mi nieta. Den auto mi nieta ta combersa cu mi, e ta mustra mi unda mi yiunan a bay scol. E shon tras di stuur band’i mi no ta bisa nada. Mi ta puntra si nos ta bay na Mama. Net mi casa kier bisa algo, mi nieta sinta patras den auto ta bisa: ‘Dudu a muri basta aña pasa’, pero nos por pasa band’i cas di Dudu si.’ Mi no ta compronde dicon mi casa no a bisa mi dia cu Mama a muri; si mi tabata sa, mi por a bay cerca dje. E shon tras di stuur ta bira na e rotonde. Nos ta pasa banda di un edificio grandi, avion ta lanta riba e edificio bay. Mi ta habri bentana zwaai. E shon car’i bom tras di stuur ta
crusa mi dilanti cera e bentana bek, e auto ta zwaai. Antipatico! Mi n’ ta gust’e aki.

Mi ta bira wak patras, mi nieta ta smile cu mi. Mi ta conta mi yiunan cu tin yen di spirito scondi den garashi. E spiritonan ta
grita duro, nan ta duna mi dolor di cabes. Mi yiunan ta hari, nan ta bisa mi cu mi ta soña lanta. Mi ta bisa nan bay wak nan mes pa nan mira cu ta berdad. Nan ta bisa cu no tin nada, cu ta potoshi so tin den garashi. Ora mi nieta bin mi ta bay bis’e, e si ta bay busca te ora cu e haya nan. Mi yiu ta duna mi un cerbes pa bebe. E bisiña a trece concomber stoba. Mi ta bay cu mi tayo y e boter di cerbes den camber. Mi ta cansa, mi n’ tin hamber awo. E hari cu ta bin di e patio ta primi mi cabes. Mi yiunan ta gusta sinta hari y papia disparate cu e bisiñanan. Mi ta warda mi cuminda den e cashi den camber. Mañan mi ta com’e. Mi ta scond’e tras di e serbetenan dobla pa niun hende no mira. Mi ta dal un slok chikito di cerbes pon’e den cash’i baño.

Mi ta yama mi primo cu ta biba na Corsou na telefon pa mi cont’e cu mi a haya un contract pa traha un avion mescos cu esun cu mi a traha tempo mi tabata un mucha homber di 14 aña y mi mester a bay HBS na Corsou. Mi primo ta hari duro, ami n’ ta compronde dicon. Mi ta keda keto y mi ta bis’e cu mi tin cu bay. E ta puntra dicon mi tin cu bay si ta net mi a yam’e. Mi ta splic’e cu mi mester bay traha e avion pa manda Inglatera prome cu otro siman. Mi primo ta keda keto un rato, mi ta tende un hende ta papia su tras. Mi ta tende hari di dos hende. Ay no, awo si mi ta bay cera, tempo ta pasa y e contract a cuminsa core caba. Tempo ta preta. Mi primo ta bisa mi pa mi no bay, pa mi warda un rato asina. Un stem ta zona door di e telefon. E ta puntra: ‘Ruman tur cos ta bon cu bo?’ Mi ta bis’e cu si, pero cu mi mester cera, pasobra mi tin cos importante pa haci. Mi ta cera e telefon. Mi n’ ta
compronde con hende tin tempo pa wega, mientras otro tin cos serio na nan cabes. Mi ruman ta bin bishita mi casi tur atardi, el a caba di yega. Mi ta drumi riba cama, mi ta lanta habri e porta p’e. Mi ta bis’e p’e drenta lihe pa mi lock e porta bek, pa e shon bariga grandi cu ta peep mi. E ta puntra mi si ta mi casa. Esey si ta un pregunta kens; con mi casa, ta bay peep mi? E ta bisa mi cu el a bin yuda mi baña. Mi ta puntr’e ta dicon e kier baña mi, mi ta bis’e cu mi mes por. E ta hari y e ta bisa mi, cu e tin hopi tempo sin mira mi chanchan grandi. Nos ta hari, mi ruman aki si sa ta pret. Nos ta para na e labamano, mi ruman ta bisa mi pa mi coy e skeiro di djente pa e pone pasta riba dje. Tin dos cos den un beker. Mi n’ sa cua di dos mi mester coy, mi ruman ta coy un di nan, e ta bisa cu esey ta e pasta.

Pa mi coy e otro, esey ta e skeiro. Mi ta coy esun cu e ta bisa mi. Awor mi ta bin bij, claro esey t’e pasta y e cos cu e cabeynan ta e skeiro. Mi ruman ta para na e porta di douche warda mi. E ta bisa mi pa mi coy e slang. Mi ta bruha un rato, pero mi ta coh’e si. Mi
ta contento cu mi a logra. E awa ta friu. Bek den camber e ta puntra si mi no ta sinti un holo malo. E ta habri e cashi busca fo’i unda e holo ta bin. Tras di e serbetenan e ta saca un tayo cu concomber stoba y pan bati. E ta core paga e airco habri e bentana, core sali pafo ta primi su nanishi. E ta bin bek den camber, e ta pone mi hari, e ta bisa mi cu e ta haya mi perfume hopi straño. Mi ta bis’e cu esey ta su perfume, pasobra ta e a drenta cu ne, e ta puntra mi si mi kier p’e pone un tiki riba mi. Nos dos ta cay pecho ariba di harimento riba cama. Mi mester bay banco awe, mi tin cu lanta placa. Mi mester cumpra material pa traha e avion pa e Inglesnan. E avion mester por carga 250 hende, hopi mas cu mi a pensa. Hende no por confia e Inglesnan ey, nan ta firma contract pa un cos, despues ta exigi otro. Pa colmo mi nieta ta saca mi wowo pa mustr’e e contract. Mi ta pon’e na su luga, e n’ tin nada di haci cu e contract entre ami y e Inglesnan. Mi n’ ta di e kens ey. E muchanan jong di awendia, di baina nan ta sali di bruki, ya nan ta kere cu nan ta hende grandi. E caminda pa banco ta leu, solo ta kima. Mi ta bay pidi mi nieta trece mi auto bek pa mi. P’esey mi no ta gusta prest’e e auto, pa colmo ora e bin di bishita e n’ ta bin den mi auto blauw, sino den un cora cu e ta bisa cu ta di dje.

Dios sa cu e no a laga nan spuit mi auto. Mi mester bay check. Pa colmo el a cera e heki bay cu e yabi tambe, of e shon paden ey a perd’e atrobe. Nan ta kere cu mi ta kens. Mi a bula e heki manera nada. Mare un conoci por pasa duna mi un lift. Un auto ta lora, baha velocidad. E shon tras di stuur ta pita. E ta grita mi nomber. Net bon, e ta para, mi ta cana bay na e auto. E ta puntra mi ta na unda mi ta bay. Mi ta pidie pa baha mi na banco. E ta puntra mi con ta bay cu mi casa, e mucha- y e nietonan. Mi ta splic’e cu tur ta bon y mi ta subi auto. E ta skirbi algo riba su celular; ora e caba e ta sigui core. Awo si e heki di cura ta habri. Mi ta puntra e shon si e ta baha un rato bebe algo. E ta contesta cu esey si e no ta nenga. Nos ta cana bay den patio. Mi casa ta busca algo pa nos bebe. Mi ta puntra e shon si e conoce e hende car’i bom ey cu a cana bay. E ta puntra si ta, mi casa, mi kiermen. Mi n’ sa si
esey ta mi casa, su cara si mi sa cu ta di bom. Mi ta hari den mi mes. Nos ta pasa un rato dushi ta combersa. E cerbes friu ta baha bon. Mi casa ta yama e shon Mario, e ta papia cu ne so, e shon si ta papia cu mi. E ta bon hende.

Un señora cu asina un sombre ta bin te den mi camber. Mi ta puntr’e kico e ta haci te den mi camber. E ta bisa mi cu e ta mi ruman y cu e ta bin busca mi pa nos bay toca disco na su cas. Mi ta bis’e cu e no ta parce mi ruman. E ta hiba mi na e spiel, e ta bira mi cara p’e spiel, brasa mi hera choca. E ta bisa mi: ‘Awo si nos ta ruman.’ Esey si ta pret. E ta habri e cashi di paña hancho hancho. E ta pasa door di mi pañanan, e ta bisa; ‘Ruman, awe nos ta bay bisti pa bay balia. E ta saca yen di paña pone na mi curpa. Cada bes e ta puntra cua mi kier bisti. Ami sa anto?

Finalmente e mes ta kies. E ta pon’e e paña na mi curpa, draai rond cu mi. Prome cu e yuda mi cambia paña e ta rek man den e cashi coy un boter chikito. E ta lora e bala cu ta sali for di e boter pasa bou di mi brasa. Bou di mi brasa ta sinti muha y pega pega awo. E ta hala mi pone mi dilanti di e spiel. ‘Bo a keda tur afo bisti’, e ta bisa. Mi ta bisa mi ruman nobo cu mi tin gana di balia. Mi ruman ta hari, e ta bisa cu e tambe tin gana di balia. Mi ta hari p’esey. Mi ta bis’e pa nos pura ban, prome cu e shon den e cas stroba nos. E ta bisa mi cu berdad, miho nos bay pa caba. Den auto e ta papia yen di co’i kens. E ta gusta papia, nos ta hari si. Na su cas e ta pone ponche crema cu ijs y e ta toca disco. Nos ta balia y canta bay gol, cantica di Nat King Cole, Roberto Carlos, Macario Prudencia y The Beatles. Nos ta twist bay abou, keda abou y hari. Nos sa casi tur e canticanan. Mi ruman ta canta falso, pero e ta balia bon si. E ta bisa mi cu ponche crema ta dushi. Con mi por sa, si el a bebe su so sin duna mi ni un slok. Balia ta dushi. Mi ta cansa, mi kier bay cas di mama.

Olga Buckley, October 2020