E paki di Monche, skirbi pa: Zuri Todd

Zuri Todd, ta yiu muhe di e conocido linguista Ramon Todd Dandaré, a dedica un articulo na e ultimo buki di su tata, cual ta “E Caya di Monche.”

“Awe, dia 9 di december 2018, den un suspiro mi a lesa e buki ‘E Caya di Monche’. Mi tabata masha ansioso pa les’e, como cu mi tabata pensa cu e lo laga mi haña sa un poco mas di mi tata Ramon Todd Dandaré. Ayera e paki cu e buki a yega via post, y awe ya e storia bunita ey ta den mi memoria. tabata pa casualidad cu Sra. Rosa Wout tabata na Aruba, y e por a trece e buki Hulanda pa mi y pa mas persona. Mi tabata tin asina un gana di lesa e buki, y mi a keda masha contento cu esaki tabata posibel asina lihe despues cu a present’e na Aruba.

tabata un revelacion pa lesa cuanto hende ya caba for di e tempo aya tabata bay busca un miho biba na un otro parti di mundo. Y ta asina bunita pa lesa con nan tabata biba den harmonia hunto cu otro, manera un famia grandi. Awo, skirbiendo esaki, ta duel mi hopi cu mundo a cambia y a bira asina duro. Hende  no tin consideracion cu otro mas, un hende cu ta busca un miho biba awendia ta wordo mira como enemigo, y ta crea odio contra grupo grandi di hende cu ta simplemente en busca di un miho futuro. Locual mi a haña hopi interesante pa lesa ta cuanto hende cu ta descendiente di e personanan cu a yega Aruba di, entre otro, Colombia den siglo pasa, a y ta nifica asina hopi pa desaroyo riba diferente area na Aruba. Con persona cu a bin di un otro tera a crea un amor profundo pa, entre otro, e idioma cu nan a conoce riba e isla, un idioma aheno cu a bira di nan. Con un caya cu awo ya no t’ey mas, o sea Elleboogstraat, por a nifica asina hopi pa tanto hende. Con pa realisa cu tempo ta cambia y cos ta keda den pasado, pero bida ta sigui asina, sin mas.  

Lesando e capitulonan mi a cera conoci cu diferente persona cu facilmente por ta personahe di un buki di ficcion, pero ta persona cu a existi den bida real. Storia, anecdota y recuerdo alegre, pero tambe tristo y duro. Ken por a pensa cu den un biahe den boto di Aruba pa Colombia lo tabata e ultimo biaha cu Ramon -como hobencito di 5 aña- lo a mira su madrina stima na bida. Mi ta sigur cu e impacto cu e suceso aki tabata tin riba su bida, sin duda algun a yud’e forma un mente fuerte y determina pa logra lo maximo den bida. Pasobra, prome cu bo pensa, por ta e ultimo dia.

Un otro aspecto di e buki cu mi a haña hopi agradabel ta cu bo por lesa basta tocante historia di e parti ey di Aruba. Cua tabata e impacto cu guera tabata tin riba e isla, y kico esaki a nifica pa e poblacion of pa e bishitantenan. Pero tambe con Playa (Oranjestad) a desaroya, cua pacus, style di paña of musica tabata popular e tempo ey. Of con e sistema di enseñansa tabata hinca den otro, y con el a desaroya pa duna mas hoben chens pa ta exitoso den bida.

Mi parti faborito di e buki ta ora cu ta buta enfasis riba e storia di Ramon su añanan di estudio na Europa. Ramon a sa di lucha pa logra su metanan, su so; na prome instancia, sin haña ayudo di gobierno, el a dicidi cu e ta subi barco pa bay studia na Hulanda, pa por sigui su estudio, pa asina bolbe su isla pa realisa su soñonan. Mi a lesa varios capitulo di Ramon su bida cu mi mes no tabata sa asina detayadamente. Ramon ta un persona cu mi ta admira y stima cu henter mi curason, mi ta admir’e no solamente pasobra ta mi tata, sino tambe pa e persona cu e ta. Humilde, franco, determina y inteligente, cu semper  a lucha pa logra su metanan. Y den e buki aki ta bira mas cla cu el a sa di surpasa obstaculo tras di obstaculo pa logra ta e persona cu e ta awe. Un persona cu un mentalidad revolucionario, contra inhusticia, un mentalidad cu ami como yiu siguramente a hereda di dje. Y cu un conocemento incomparabel di nos bunita idioma Papiamento. Cu a sa di bringa pa buta Papiamento riba mapa, y mustra e importancia pa e hobennan Arubiano conoce y stima nan idioma.

‘E Caya di Monche’ ta un buki simpel pa lesa, cu lo hiba bo bek den tempo, hasta si bo no a conoce e tempo ey mes. Lesando e buki bo lo sinti como sifuera bo tambe ta forma parti di e Nacionnan Uni cu a biba den Elleboogstraat. Un buki cu bo ta lesa sin kier pon’e un banda, pasobra bo kier sa mas di e personahenan, of di e historia y e cambionan. Y pa completa e sintimento, e potretnan di antaño cu ta transforma e personahenan di ‘personahe di un buki’ pa ‘persona cu a forma parti di Ramon su bida den realidad’, y cu ta casi laga bo sinti cu bo tambe a conoce nan personalmente.

Lesando e ultimo capitulo ‘E paki’, a duna mi asina un sintimento di nostalgia. Pasobra awe ta ami ta esun leu di Aruba, ricibiendo paki di mi sernan keri aya na Aruba. Danki pa comparti bo recuerdonan cu nos, Pa. Y danki na Benjamín pa a hinca nan asina bunita den otro.”