E crisis di Corona Virus y horeca

En conexion cu un articulo cu a aparece den Amigoe dia 30 di Maart, yama “Hotels korten personeel zonder wettelijke basis”, mi ta desea pa haci un contribucion basa riba e sector di restaurant, en relacion cu e corona crisis. Despues di a lesa e articulo den Amigoe, inevitablemente ta surgi un imagen cu e operadornan di horeca ta despidi nan tarahadornan masha facil mes.

Awo, e corona virus no ta algo chikito y simpel: Na Merca so 3 miyon di hende a perde nan trabao den e ultimo dianan. Nos ta en espera awo di e Gobierno di Aruba, cual ta tuma hopi tempo pa bin cu un plan di rescate. Kico por spera di e doñonan di restaurant y bar?

Recientemente AHATA a publica un lista di medidanan fiscal mas pisa cu a ser introduci desde 2013. For di esaki ta sali na cla cu e sector di horeca cada biaha ta keda sorprendi cu e “ahustacionnan” cualnan ta keda hisa e “costo di haci negoshi”. E ta un sopresa e ora ey cu e ta masha dificil pa e sector aki por crea un reserva financiero? E medidanan cualnan ta ser scondi bao di e number di reformenan fiscal, tin como meta pa reduci e deficit di gobierno. Un gobierno cu ta haci relativamente tiki pa reduci nan propio gastonan laboral. E sector di restaurant/bar, cual ta consisti di 5000 empleado, a keda casi ful sera y no sa ki entrada e lo tin den April of Mei, banda di e AWG 950 cual ta bay cay bao di entrada. E aparato gubernamental di 5000 empleado a lo menos tin siguridad en ralecion cu nan entrada. Segun nos Prome Minister tur hende ta bay entrega, pero e lo duna gobierno mas balor si nan no djis lag’e na palabra so.

Un punto di speransa ta e sector di Time-share. Esey, a corto plazo, lo bay sinta na mesa y lo prepara nan presupuesto pa e aña benidero, den cual tur nan gastonan, incluyendo gastonan laboral, lo ser presenta na nan miembronan. For di esaki lo sali un “Maintenance Fee”. Na e momento aki e sector aki, cual ta consisti di aproximadamente 40% di tur nos camberan, ta duna un sierto siguransa cu no tur hende ta perde nan trabao. Pero tambe pa e sector aki a gastonan operational a haya un golpi duro inespera door di e Grondbelasting, cu pa un hotel manera Costa Linda a sali na AWG 170,000, cu no tawata den e presupuesto. Banda di esey tin cu añadi tambe e Beach Tax y bo ta ripara cu e ganancianan inespera di e aña aki ta ser compensa door di e perdidanan di e aña anterior. Si ta comproba cu e sector di Time-share ta mas capaz di absorba e golpinan aki cu e sector di hotel transitorio cu di un siman pa otro a registra un ocupacion di cero y cu ta dependiente di entradanan…cu awo ta CERO!

Con social e sector di restaurant y bar ta? Kico por spera di e sector aki awo cu, excepto pa un par di entrega y take out, ta sera? E operadornan di famia por mantene nan empleadonan pa un par di luna mas? Dicon e sector aki no a crea un reserva?

Pa cuminsa, mi no conoce niun operador cu ta gozando di sera su restaurant y asina ofrece nan empleadonan un futuro insigur. E ta haci dolo, hopi dolo y si nos por a constata cu algun siguridad cu esaki ta bay dura un of dos luna, e ora ey lo tawatin luz na final di e tunnel. Mi opinion personal ta cu, mirando e mega corona crisis na Merca, esaki lo dura lunanan y lunanan. Garantiza e salarionan pa algun luna lo garantiza cu lo no tin reserve pa habri atrobe ora e crisis aki, pa gran parti, lo a pasa. Locual kiermen cu nos lo tin di sera porta y esaki nota un opcion segun gobierno. Entre 2010 – 2020 a habri alrededor di 200 restaurant na Aruba, loke a causa cu hopi tawatatin un margen positivo chikito. Varios di esnan nobo ta sera denter di nan prome aña. Dicon otronan si ta keda habri? “Esaki ta loke nos sa di haci y nos tur ta kere cu mayan lo ta miho” ta e contesta. Jim Hepple, e ultimo CEO di AHATA, tawata di opinion cu Aruba tawatatin mucho hopi restaurant. Mas turista kiermen mas restaurant. Pero ta corta e bolo entre mas restaurant y e costo di haci negoshi no ta mehora.

Ban bek na e pregunta: Operadornan familiar por mantenen nan empleadonan pa un par di luna mas? E casi no ta sorprendente cu e contesta ta negative. Dicon e sector aki no a crea un reserva? Paso e ta inutil ya cu nos conhuntamente tin cu carga e debe nacional. E reserva t’ey pa gastonan inespera, manera drechamento di un wasmachine of machine di ijs, of pa imprimi menunan nobo awo cu ley ta dicta cu BBO mester ta inclui den e prijs. Banda di esey e conformidad hopi abao di esnan cu no ta paga belasting ta haci bida pisa di esnan cu si ta paga nan belasting nechi y na tempo. Esnan cu no ta paga nan belasting na tempo ta ser recompensa cu un descuento! Solamente na Aruba! Si tur hende lo a paga nan parti, lo nos tawatin un fondo di emergencia.

Un ultimo pero importantepregunta cu hopi empleado di restaurant lo puntra nan dunador di trabao:”Kico bo ta bay haci pa nos?” Y mi contesta? Mi ta bay puntra gobierno pa puntra nan 5000 empleadonan pa haci un contribucion grandi (porta te 50% di nan salario) cu por ser deposita den un fondo di emergencia pa por paga pa e sector di horeca. Y porta e suma di AWG 950 por subi e ora ey.  Y laga nos traha riba un bon plan (cu entre otro menos burocracia) pa pone e isla aki den marcha atrobe, ora tur cos ta un tiki normal. Bon organiza pasobra un habrimento masalkiermen cu hopi operador lo no yega na e meta final y nos lo tin cu cuminsa dinobo.

Jan van Nes

President Aruba Food & Beverage Association (AF&BA)